วิทยานิพนธ์ (Thesis, Dissertation) มีชื่อเรียกอีกอย่างว่า ปริญญานิพนธ์ หรือดุษฎีนิพนธ์ คือ งานวิจัยทางด้านวิชาการที่ได้มีการไตร่ตรอง หรือวางแผนงานวิจัยออกมาอย่างมีรูปแบบและเป็นระบบระเบียบ โดยผู้จัดทำวิทยานิพนธ์ ไม่ว่าจะเป็น นิสิต นักศึกษา นักวิจัย หรือนักวิชาการต่างๆ ได้มีการจัดทำวิทยานิพนธ์ โดยการนำทฤษฎีเก่าๆ มาวิเคราะห์ และรวบรวมข้อมูลต่างๆ เพื่อนำมาใช้วิเคราะห์หรืออ้างอิงตามหลักเหตุและผล จนกลายเป็นข้อมูลที่มีความน่าเชื่อถือผ่านกระบวนการคิด ขั้นตอน วิธีการ และผลการศึกษาที่ค้นคว้าวิจัยมาได้ ซึ่งวิทยานิพนธ์ นี้เรียกได้ว่าเป็นสิ่งที่นักศึกษาในระดับอุดมศึกษาทุกคนต้องทำ เนื่องจากเป็นเอกสารบังคับเพื่อให้จบการศึกษา แต่หากเป็นนักวิชาการหรือนักวิจัยจะใช้วิทยานิพนธ์นี้เพื่อการเลื่อนขั้นเลื่อนตำแหน่ง หรือปรับฐานเงินเดือนนั่นเอง.
ส่วนประกอบหลักๆ ของวิทยานิพนธ์มีอะไรบ้าง?
1. ส่วนนำ (Preliminaries) จะเป็นส่วนของปก, ใบรองปก และหน้าปกด้านใน ที่จะบอกถึงชื่อหัวข้อของวิทยานิพนธ์ที่ทำ ตลอดจนชื่ออาจารย์ที่ปรึกษา สถาบันการศึกษา และผู้แต่ง บทคัดย่อ เป็นต้น โดยวิทยานิพนธ์บางเล่มจะมีกิตติกรรมประกาศอยู่ในส่วนนำนี้ด้วย โดยเป็นการกล่าวขอบคุณผู้ที่มีพระคุณ หรือผู้ที่มีส่วนทำให้วิทยานิพนธ์ออกมาสำเร็จเป็นรูปเล่มนั่นเอง
2. ส่วนเนื้อความ (Text) เป็นส่วนเนื้อหาของวิทยานิพนธ์ที่ผู้เขียนได้บรรยายอธิบายออกมาเป็นตัวหนังสือ ซึ่งจะประกอบไปด้วย บทนำ, ตัวเรื่อง และบทสรุปเนื้อหา
– ซึ่งในบทนำก็จะมีการเกริ่นเปิดหัวให้รู้สึกน่าสนใจ เป็นการกล่าวถึงที่มาและความสำคัญของปัญหาต่างๆ เพื่อนำไปสู่การวิจัย หรืออาจเป็นการตั้งสมมติฐานที่ให้คาดเดาและสอดคล้องกับงานวิจัยชิ้นนั้นๆ
– ส่วนตัวเรื่องก็จะมีแบบฉบับในการเขียนของเนื้อหาที่แตกต่างกันออกไปตามแต่ละสาขาวิชาที่ตนเรียนมา ซึ่งเป็นการวิเคราะห์ถึงผลการวิจัยนั้นๆ โดยให้ผู้อ่านรู้สึกคล้อยตาม แต่ต้องเป็นไปตามหลักการของทฤษฎี และมีเหตุมีผลสอดคล้องกับความเป็นจริง โดยการอ้างอิงถึงข้อเท็จจริง เพื่อให้ผู้อ่านมองเห็นภาพและเกิดประโยชน์สูงสุด
– และในส่วนของบทสรุปนั้นเป็นส่วนที่ทำให้ได้เห็นถึงประเด็นสำคัญ เน้นย้ำให้ผู้อ่านได้รู้ถึงข้อเท็จจริง และผู้เขียนสามารถอธิบาย หรือวิพากษ์วิจารณ์เรื่องนั้นๆ พร้อมกับการชี้แนะแนวทางในการแก้ไขปัญหาต่างๆ ได้
3. ส่วนเอกสารอ้างอิงหรือบรรณานุกรม (References or Bibliography) เป็นส่วนที่บอกถึงรายชื่อของเอกสาร หนังสือ บุคคล หรือวัสดุต่างๆ ที่นำมาศึกษาเพื่อค้นคว้าวิจัย ตลอดจนมีการอ้างถึงส่วนนำและเนื้อความ เพื่อให้ผู้ที่มีความสนใจได้ติดตามค้นคว้าข้อมูลเหล่านั้นต่อไปได้ และวิทยานิพนธ์บางเล่มก็อาจมีภาคผนวกอยู่ด้วยก็ได้ เพื่อให้เข้าใจได้ง่ายขึ้น
ทั้งนี้ ในหน้าสุดท้ายของวิทยานิพนธ์ส่วนใหญ่มักจะเป็นประวัติของตัวผู้เขียนเอง โดยมีการลงรายละเอียดของชื่อ-นามสกุล วัน/เดือน/ปีเกิด รวมทั้งสถานที่เกิด และประวัติการศึกษาต่างๆ ตลอดจนรางวัลหรือทุนการศึกษาที่เคยได้ เรียกว่าอะไรที่เป็นเรื่องสำคัญของตัวผู้เขียนมักจะอยู่ในหน้าท้ายนี้ เป็นต้น
